اسکندر فیروز
پدر محیط زیست ایران
سال تولد: ۱۳٠٥ 
محل تولد: شیراز
تحصیلات: مهندسی ساختمان

اسکندر فیروز (زاده ۱۶ مرداد ۱۳۰۵ در شیراز – درگذشته ۱۴ اسفند ۱۳۹۸ در واشینگتن، دی.سی.)؛ شهروند ایرانی-آمریکایی و نخستین رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ایران بود.

وی طبیعت‌شناس و کارشناس محیط زیست اهل ایران است و بنیان‌گذار و نخستین رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ایران بود. همچنین، فیروز به پدر سازمان محیط زیست ایران معروف بود. اسکندر فیروز، فرزند محمدحسین فیروز و نوه عبدالحسین میرزا فرمانفرما (نوه عباس میرزا و پسر عموی ناصرالدین شاه) است.

پس از آن که کانون شکار در سال ۱۳۴۶ به سازمان شکاربانی و نظارت بر صید تبدیل شد، فیروز ریاست آن را به عهده گرفت. با تلاش‌های او، این سازمان در سال ۱۳۵۰ به سازمان حفاظت محیط زیست تغییر نام داد و دامنه فعالیت آن نیز گسترش یافت. سپس در سال ۱۳۵۳ یکی از مهمترین قوانین زیست محیطی ایران با عنوان قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست تصویب شد که هنوز در ایران اعتبار حقوقی دارد.

با کوشش او مناطق چهارگانه تحت حفاظت ایران با نام‌های پارک ملی، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت‌شده، تعیین شد.

در یکی از مراسمی که هر سال به مناسبت گرامی‌داشت روز انعقاد کنوانسیون حفاظت از تالاب های مهم بین‌المللی و زیستگاه پرندگان آبزی برگزار می‌شود، دبیرخانه این کنوانسیون از اسکندر فیروز به عنوان پدر تالاب ها یاد کرد، چرا که تلاش های او سبب شد تا در سال ۱۳۴۹ این کنوانسیون در رامسر منعقد و از آن پس به نام کنوانسیون رامسر شناخته شود.

در سال ۱۳۵۰ فیروز رئیس اجلاس سازمان ملل برای آماده‌ سازی کنوانسیون‌های مربوط به کنفرانس جهانی استکهلم شد. در سال ۱۳۵۱ وقتی نخستین کنفرانس جهانی محیط زیست در استهکلم برگزار شد، او نایب رئیس این اجلاس بود. در خلال سال های ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۴ به عضویت هیئت مدیره اتحادیه جهانی حفاظت محیط زیست (IUCN) در آمد و از سال ۱۳۵۴ تا ۱۳۵۶ نایب رئیس این اتحادیه و عضو هیئت امنای صندوق جهانی حیات وحش و طبیعت شد. در تیرماه ۱۳۵۶ علاوه بر آنکه از ریاست سازمان حفاظت محیط زیست استعفا داد، ریاست اتحادیه جهانی حفاظت را نیز نپذیرفت. او همچنین از سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ دبیر کل مؤسسه گیاه‌شناسی ایران بود و تأسیس مؤسسه گیاه‌شناسی و باغ گیاه‌شناسی و همچنین طرح زیست محیطی پردیسان را در کارنامه فعالیت‌های خود دارد.

جالب است بدانید که جونده‌ ای به نام دوپای فیروز (Allactaga firouzi) به نام او نام‌گذاری شده‌ است.

از تصویب کانون شکار تا قانون محیط زیستی ایران
تشکیل سازمان محیط‌ زیست و تبدیل آن از «سازمان شکاربانی» به سازمانی علمی، تحقیقاتی و حفاظتی به ابتکار فیروز صورت گرفت. او که در ۱۳۵۱ خورشیدی نایب‌رییس نخستین کنفرانس جهانی محیط‌ زیست در استکهلم بود، یک سال بعد، یکی از مهم‌ترین قوانین محیط‌ زیستی ایران با عنوان قانون «حفاظت و بهسازی محیط‌زیست» به تصویب رساند که هنوز در ایران اعتبار حقوقی دارد. علاقه اسکندر فیروز به طبیعت و جغرافیا همزمان با افزایش شکارهای غیرقانونی، سفرها و تحولات دهه ٣٠ بیشتر می‌شد. این علاقه بعدها در باغ سرچشمه شاهرود که متعلق به توران عضدی بود با دیدن کوهستان‌ها، چمنزارها و البته مطالعه کتاب لایدکر زیست‌شناس انگلیسی بیشتر قابل تشخیص شد. همان وقت‌ها از اصل چهار ترومن استفاده کرد و به شرکت موریسن پیوست، چون فهمید این شرکت قراردادی برای ساخت سد کرج امضا کرده و همان وقت‌ها به جای تفنگ شکاری، دوربین عکاسی به دست گرفت.

٢ دوره نماینده همدان و میانه در مجلس ملی بود، جایی که فرصت خوبی برای اقدامات محیط زیستی‌ اش پیدا کرد. تلاش کرد از ساخت سد همدان که به لحاظ فنی به صلاح نبود، جلوگیری کند، اگرچه موفق نشد. ١٣٣٥ خورشیدی از او برای تأسیس کانون شکار از او دعوت شد و اسکندر قانون آن را در مجلس تصویب کرد: «ایده کانون شکار خوب نبود، حالت زشتی داشت و هیچ‌کس به آن اعتقاد نداشت. چند سال بعد برای شکل‌گیری سازمانی جدی‌تر، تلاش کردیم و کانون به سازمان شکاربانی و نظارت بر صید تغییر نام داد. سال ١٣٥١ هم این سازمان به سازمان حفاظت محیط زیست تبدیل شد. ٢ سال بعد در ١٣٥٣ خورشیدی قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست در مجلس تصویب شد که قانون درجه یکی است. در کشورهای دیگر همه وظایف سازمان محیط زیست برعهده ٤ وزارتخانه و یک آژانس بود. سواحل، آب، مناطق حفاظت‌ شده در کشورهای دیگر، هرکدام در یک دستگاه بود، اما همه این‌ها در یک جا جمع شده بود.

سازمان محیط زیست در زمان ریاست اسکندر فیروز قدرت زیادی در میان بقیه سازمان‌ها داشت و آنها می‌توانستند از ادامه فعالیت دستگاه‌های متخلف جلوگیری کنند. تجربه سفرها و شکارهای اسکندر فیروز به او نشان داده بود که تا چه میزان مناطق حفاظت‌ نشده در انقراض گونه‌های زیستی موثر است. بنابراین اسکندر، ١٣٤٩ خورشیدی ریاست کنفرانسی را در رامسر برعهده گرفت که درباره حفاظت از تالاب‌های مهم بین‌المللی به‌ویژه تالاب‌های زیستگاه پرندگان آبزی بود. نتیجه این کنفرانس، تصویب کنوانسیون رامسر بود که به‌عنوان پیمان جهانی در حوزه محیط زیست معروف شد.

در سال‌های نخست شکل‌گیری کانون شکار، سازمان شکاربانی و نظارت بر صید، کمتر شخصی در ایران درس محیط زیست خوانده بود. فیروز تنها ٤ تن از دانشگاه شیراز پیدا کرد و بعد از آن مجبور شدند ٤٠ نیروی خارجی را برای فعالیت در این حوزه جذب کنند: «باید با چراغ می‌گشتیم تا یک متخصص در این زمینه پیدا کنیم، حتی بیولوژیست هم سخت پیدا می‌شد. سرانجام ٢٠٠ نفری که در کانون شکار بودند را به ٤‌هزار و ٥٠٠ نفر در سازمان رساندیم. اداره این کشور با وسعت یک‌میلیون و ٦٤٠‌هزار کیلومتر مربع آسان نبود، اما گاردی که برای محیط زیست تشکیل دادیم در ٨٠‌درصد کشور از ژاندارمری بهتر کار می‌کردند. هنوز هم تعدادی از همان محیط‌ بانان در سازمان فعال هستند، اما سازمان برای آن‌ها اهمیت زیادی قایل نیست.» اسکندر یک‌سال پیش از انقلاب از مسوولیت خود در سازمان محیط زیست استعفا کرد. او همواره برای محیط زیست دل نگرانی هایی داشت. در جایی گفته بود: «زمانی که ما کنفرانس رامسر را برگزار کردیم هیچ‌کدام از کشورهای خاورمیانه در زمینه محیط زیست فعالیتی نداشتند، حالا هم با گذشت بیشتر از ٤٠‌ سال همین‌طور است و آن‌ها در زمینه محیط زیست خیلی از ما عقب‌تر هستند. با وجود آسیبی که به محیط‌ زیست وارد شده است، همچنان می‌توان به آینده امیدوار بود.» اسکندر فیروز معتقد بود که محیط زیست باید تبلیغ شود و از کودکی به مردم آموزش داده شود. او می‌گوید هیچ چیزی در هیچ کشوری بالاتر از محیط زیست نیست. حیات انسانی، طبیعت، آب، حیوان، درخت و گیاه به همدیگر متصل هستند. نمی‌توانید یکی از این عناصر را خراب کنید و انتظار داشته باشید، محیط زیست خدشه‌دار نشود.»

آثار
او خود چندین مقاله درباره محیط زیست ایران نگاشته است که در ایران و نیز مجلات انگلیسی زبان مجامع بین المللی مرتبط با محیط زیست، انتشار یافته است.
حیات وحش ایران، مهره‏داران از انتشارات مرکز نشر دانشگاهی در سال ۱۳۷۸ منتشر شد و در ۱۳۸۰ جایزه علم مهرگان را به خود اختصاص داد. این کتاب تا امروز کامل‌ترین مرجع مربوط به حیات وحش ایران بوده‌است.
The Complete Fauna of Iran از انتشارات I.B. Tauris در سال ۲۰۰۵ (این کتاب تکمیل شده کتاب پیشین و به زبان انگلیسی است)
پرندگان ایران (زیر نظر)
پستانداران ایران (زیر نظر)
تعدادی از مقالات دانشنامه ایرانیکا
خاطرات، دو دهه تلاش برای حفظ طبیعت و محیط زیست ایران The Memoirs of Eskandar Firouz (Persian Language).Ibex Publishers

فعالیت های اجرایی
در ١٣٤٧ خورشیدی باغ گیاه‌ شناسی تهران را با طراحی ادوارد هایمز،پ؛ نقشه‌کش انگلیسی در مساحت ١٤٥ هکتار راه‌ اندازی کرد.

در ١٣٥٣ خورشیدی فیروز در کنفرانس بیابان‌ زدایی که با حضور نماینده ٢٢ کشور منطقه برگزار شده بود، درباره ضرورت توجه به این مناطق که جزیی از خاک کشورها است، سخن گفت. اسکندر با اصراری که داشت توانست این زمین‌های مرغوب و گران‌ قیمت را از دست سوداگران نجات دهد.

فیروز در خلال سال‌های ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۴ به عضویت هیات‌مدیره اتحادیه جهانی حفاظت محیط‌ زیست (IUCN) درآمد و از سال ۱۳۵۴ تا ۱۳۵۶ نایب‌ رئیس این اتحادیه و عضو هیات امنای صندوق جهانی حیات وحش و طبیعت شد. او همچنین از ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ دبیرکل موسسه گیاه‌ شناسی ایران بود و تأسیس موسسه گیاه‌شناسی و باغ گیاه‌شناسی و نیز طرح محیط‌ زیستی پردیسان را در کارنامه فعالیت‌های خود دارد.

پارک پردیسان که محل اصلی سازمان محیط زیست است، از دیگر کوشش هایی به شمار می رود که اسکندر فیروز سنگ بنای آن را گذاشت. همچنین به کوشش او مناطق چهارگانه تحت حفاظت ایران به نام‌های پارک ملی، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت‌ شده تعیین شد.

بزرگداشت
فیلم مستند «یک ساعت از یک عمر» ساخته رخشان بنی‌اعتماد که در سال ۱۳۹۲ ساخته شد، گفتگویی یک ساعته با اسکندر فیروز دربارهٔ کارها و زندگی او است.
جشن بزرگداشت اسکندر فیروز در زادروز او در موزه آثار طبیعی و حیات وحش ایران در دارآباد از سوی انجمن پایشگران محیط زیست ایران
جونده‌ ای به نام دوپای فیروز (Allactaga firouzi) به نام او نام‌گذاری شده‌ است

منبع
ایرنا
وبلاگ بیوگرافی مشاهیر ایران و جهان
ویکی پدیا